ΟΙ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΟΥ ΘΡΗΝΟΥ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ
της Σοφίας Χατζηνικολάου
Κινέζικο γνωμικό:
Το ότι τα πουλιά της δυστυχίας πετάνε πάνω από το κεφάλι σου, είναι δύσκολο να το αντέξεις, αλλά το να χτίζουν φωλιές στα μαλλιά σου μπορείς να το εμποδίσεις?
Μερικά από τα ερωτήματα που απασχολούν τους ενήλικες (γονείς, εκπαιδευτικούς κτλ.) σχετικά με την απώλεια και το πένθος που βιώνουν τα παιδιά είναι τα ακόλουθα:
v Πότε αποκτούν τα παιδιά την ικανότητα να πενθούν;
v Υπάρχουν επιπτώσεις από την απουσία θρήνου στην ενήλικη ζωή («άλυτος» θρήνος);
v Τι στάση θα πρέπει να έχουν οι ενήλικες απέναντι στο παιδί που πενθεί;
Στην ομιλία αυτή θα προσπαθήσουμε να δώσουμε πληροφορίες και ιδέες που ελπίζουμε ότι θα βοηθήσουν στην κατανόηση του πώς τα παιδιά βιώνουν την απώλεια, ανάλογα με την ηλικία τους, και πώς μπορούμε να τα βοηθήσουμε να τη διαχειριστούν. Εκτός από την ηλικία, το επίπεδο κατανόησης της έννοιας του θανάτου από τα παιδιά συν-καθορίζεται από παράγοντες όπως η γνωστική τους ανάπτυξη, τα προσωπικά τους βιώματα, χαρακτηριστικά προσωπικότητας και το οικογενειακό και πολιτιστικό περιβάλλον όπου ζουν. Η διαδικασία του θρήνου περιλαμβάνει τέσσερις διεργασίες. Οι διεργασίες αυτές δεν είναι απαραίτητο να περατωθούν με συγκεκριμένη σειρά και το άτομο που θρηνεί μπορεί να επανέλθει σε αυτές και να τις επεξεργαστεί ξανά στην πορεία του χρόνου.
ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ 1η: ΑΠΟΔΟΧΗ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΠΩΛΕΙΑΣ
Όταν συμβεί ένας θάνατος οι ενήλικοι συχνά νιώθουν δυσπιστία για το αν ο θάνατος έχει συμβεί πραγματικά. Αυτό μεγιστοποιείται σε περίπτωση αιφνίδιου θανάτου ή σε περιπτώσεις που δεν είναι δυνατή η ανεύρεση του σώματος του νεκρού.Με τον καιρό όμως οι ενήλικοι συνειδητοποιούν και αποδέχονται το γεγονός ότι ο αγαπημένος τους είναι νεκρός και δεν πρόκειται να γυρίσει πίσω.
Έτσι λοιπόν και τα παιδιά θα πρέπει να πιστέψουν ότι αυτός που πέθανε είναι πραγματικά νεκρός και δεν πρόκειται να επιστρέψει στη ζωή. Κάτι τέτοιο απαιτεί να κατανοήσει το παιδί τη φύση αφηρημένων εννοιών, όπως η οριστικότητα και το αμετάκλητο, μια μορφή κατανόησης που προκύπτει μόνο όταν το παιδί είναι ικανό για λειτουργική σκέψη (Ρiaget, 1954).
Για να ασχοληθούν με την πρώτη διεργασία θρήνου, τα παιδιά πρέπει να ενημερωθούν για το θάνατο με τρόπους σαφείς και σε γλώσσα κατάλληλη για την ηλικία τους. Αυτό είναι απαραίτητο να γίνει επανειλημμένα. Οι επαναληπτικές ερωτήσεις που συχνά θέτουν τα παιδιά για κάποιο θάνατο είναι ένα μέσο για να συλλάβουν την πραγματικότητα του θανάτου καθώς και ένα τεστ για να βεβαιωθούν ότι η ιστορία δεν έχει αλλάξει.
Όταν τα παιδιά δεν παίρνουν ακριβείς πληροφορίες, κατασκευάζουν από μόνα τους μια ιστορία για να καλύψουν τα κενά. Μερικές φορές αυτή μπορεί να είναι πιο ακραία και πιο τρομακτική για το παιδί από το πραγματικό γεγονός.Καθώς τα παιδιά αναπτύσσονται γνωστικά, κατανοούν την οριστικότητα της απώλειας.
ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ 2η: ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΠΟΝΟ – ΟΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΑΠΩΛΕΙΑΣ
Είναι απαραίτητο να παραδεχτεί και να επεξεργαστεί κανείς τα διάφορα συναισθήματα που είναι συνυφασμένα με την απώλεια. Τα παιδιά πρέπει να προσεγγίσουν αυτή τα διεργασία βαθμιαία και με τρόπους αντίστοιχους με τις δυνατότητες αντιμετώπισης που διαθέτουν.
Τα παιδιά από 5 έως 7 ετών ανήκουν σε μια ιδιαίτερα ευάλωτη ομάδα. Η γνωστική τους ανάπτυξη τους παρέχει τη δυνατότητα να κατανοούν κάτι από τη μονιμότητα του θανάτου, αλλά δε διαθέτουν ακόμη εκείνες τις κοινωνικές δεξιότητες και τις ικανότητες του εγώ που απαιτούνται για να αντεπεξέλθουν στην ένταση των συναισθημάτων που προκαλεί η απώλεια.
Τα παιδιά όπως και οι ενήλικοι μπορούν να εκφράσουν συναισθήματα θλίψης, θυμού, ενοχής, αγωνίας. Η ικανότητα ενός παιδιού να επεξεργάζεται τον πόνο της απώλειας επηρεάζεται από την παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο βιώνει ο ενήλικος την ίδια διεργασία. Αν το παιδί δει έναν ενήλικο να εκφράζει το θρήνο του χωρίς ωστόσο να καταρρέει εντελώς, αυτό μπορεί να αποτελέσει ένα θετικό πρότυπο για το παιδιά. Από την άλλη πλευρά, αν τα παιδιά βλέπουν ότι οι μεγάλοι έχουν δυσκολία στο θρήνο, μπορεί να νιώσουν φόβο για τα συναισθήματα γενικά, αλλά και για τα δικά τους συναισθήματα ειδικότερα.
Οι σύμβουλοι που δουλεύουν με παιδιά που πενθούν θα πρέπει επίσης να δώσουν ιδιαίτερη σημασία στα συναισθήματα της αμφιθυμίας και της ευθύνης. Αν ανάμεσα στο παιδί και το γονιό υπήρχε πριν από το θάνατο μια ιδιαίτερα αμφιθυμική σχέση, μπορεί στη συνέχεια να ανακαλύψει κανείς αρκετό θυμό, ο οποίος συχνά εκφράζεται με συναισθήματα εγκατάλειψης.
ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ 3η: ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΕΝΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΑΠΟ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΛΕΙΠΕΙ Ο ΝΕΚΡΟΣ
Η φύση της προσαρμογής αυτής καθορίζεται από τις σχέσεις και τους ρόλους που είχε ο νεκρός γονιός στη ζωή του παιδιού, καθώς και στη ζωή της οικογένειας. Οι αλλαγές που προκύπτουν επηρεάζουν κατά πολύ το συναισθηματικό κόσμο του παιδιού και δημιουργούν σημαντικές αλλαγές στις οποίες το παιδί πρέπει να προσαρμοστεί.
Για τα παιδιά, η προσαρμογή αυτή συνεχίζεται με το πέρασμα του χρόνου. Καθώς ωριμάζουν και φθάνουν στην εφηβεία, συνειδητοποιούν με νέους τρόπους τι έχει χαθεί με το θάνατο του γονιού.
ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ 4η: ΕΠΑΝΑΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΚΑΙ ΕΞΕΥΡΕΣΗ ΤΡΟΠΩΝ ΓΙΑ ΝΑ ΘΥΜΑΤΑΙ ΤΟ ΝΕΚΡΟ
Η ευρέως αποδεκτή άποψη ότι αυτός που πενθεί πρέπει να «απελευθερωθεί» από το νεκρό προκαλεί σύγχυση στην κατανόηση μας σχετικά με τη διεργασία του θρήνου. Το έργο με το οποίο βρίσκονται αντιμέτωποι αυτοί που πενθούν δεν είναι να εγκαταλείψουν τη σχέση με το νεκρό, αλλά να ανακαλύψουν μια νέα και κατάλληλη θέση για το νεκρό στη συναισθηματική τους ζωή – μια θέση που θα τους δίνει την ευκαιρία να συνεχίσουν να ζουν αποτελεσματικά μέσα στον κόσμο.
Αν και η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου είναι γεγονός μόνιμο και αμετάβλητο, η διεργασία του θρήνου δεν είναι, αφού αποτελεί κομμάτι της συνεχιζόμενης εμπειρίας του παιδιού. Το παιδί θα πρέπει να βοηθηθεί να μετασχηματίσει τη σχέση με το νεκρό και να τη δει μέσα από μια νέα προοπτική, και όχι στο να αποσυνδεθεί τελείως από αυτόν.
ΜΕΣΟΛΑΒΗΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΣΤΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΘΡΗΝΟΥ
Υπάρχει μια ευρεία κλίμακα φυσιολογικών αντιδράσεων απέναντι στο θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου και οι ιδιαίτερες συνθήκες στις οποίες ζει κάθε παιδί θα επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο θα αντιμετωπίσει τελικά την απώλεια. Τα περισσότερα παιδιά αντεπεξέρχονται στις διεργασίες θρήνου με υγιή τρόπο. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων ετών μετά το θάνατο, βρέθηκε ότι μια σημαντική μειοψηφία παιδιών της «Μελέτης σχετικά με το Πένθος του Παιδιού» (33%) αντιμετώπιζαν ως ένα βαθμό τον κίνδυνο να παρουσιάσουν υψηλό επίπεδο συναισθηματικών προβλημάτων και προβλημάτων συμπεριφοράς.
Μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν έξι κύριες κατηγορίες μεσολαβητικών παραγόντων που επηρεάζουν την πορεία και το αποτέλεσμα της προσαρμογής στην απώλεια. Αυτές είναι:
- Ο θάνατος και η τελετουργία γύρω από αυτόν
- Η σχέση του παιδιού με το νεκρό τόσο πριν όσο και μετά το θάνατο
- Οικογενειακές μεταβλητές όπως το μέγεθος, η δομή, οι στρατηγικές αντιμετώπισης των προβλημάτων, η υποστήριξη και η επικοινωνία, καθώς και άλλες κρίσεις, αλλαγές και προβλήματα στην καθημερινή ζωή του παιδιού
- Υποστήριξη από άτομα της ίδιας ηλικιακής ομάδας και άλλους εκτός της οικογένειας
- Χαρακτηριστικά του παιδιού μεταξύ των οποίων είναι η ηλικία, το φύλο, η εικόνα εαυτού και η κατανόηση του θανάτου
ΣΗΜΕΙΑ ΠΡΟΣ ΕΝΘΥΜΗΣΗ: Η ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΘΡΗΝΟΥ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ
- Η ικανότητα για θρήνο αποκτάται στην παιδική ηλικία καθώς οι λειτουργίες του εγώ ωριμάζουν και το παιδί είναι σε θέση να κατανοήσει την οριστικότητα του θανάτου.
- Υπάρχουν διαφορετικές γνώμες σε σχέση με το πότε αναπτύσσουν τα παιδιά την ικανότητα να θρηνούν, αλλά σήμερα είναι πολλοί εκείνοι που θεωρούν ότι τα παιδιά θρηνούν νωρίτερα από ότι θεωρούταν παλιότερα.
- Ένα βασικό στοιχείο του θρήνου των παιδιών είναι η συναισθηματική τους αντίδραση στο χωρισμό. Αυτή υπάρχει από πολύ νωρίς και μπορεί να απεικονίσει με ρεαλιστικό τρόπο το θάνατο.
- Ο θρήνος της παιδικής ηλικίας γίνεται πιο εύκολος αν υπάρχει κάποιος ενήλικος ως σημείο αναφοράς, ο οποίος μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες του παιδιού και να το βοηθήσει να εκφράσει συναισθήματα σχετικά με την απώλεια.
- Ο θρήνος στα παιδιά περιλαμβάνει τέσσερις διεργασίες θρήνου που επηρεάζονται από την εξελικτική φάση στην οποία βρίσκεται το παιδί.
- Οι αντιδράσεις των παιδιών στο θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου μπορεί να ποικίλουν σε ό,τι αφορά την ένταση και τη διάρκεια.
Ο ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΔΥΣΚΟΛΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ
Τα παιδιά διαβάζουν τα συναισθήματά μας και τα αντικατοπτρίζουν. Αντιλαμβάνονται και αντιδρούν στην ηρεμία ή τον φόβο, την αγάπη ή το μίσος, τον κίνδυνο ή την ασφάλεια
- Μην προσπαθείτε να κρυφτείτε από τα παιδιά. Τα παιδιά συζητούν μεταξύ τους για όλα και στην αυλή του σχολείου δεν υπάρχουν μυστικά!
- Μιλήστε με τα παιδιά σε απλή γλώσσα και με εκφράσεις κατάλληλες για την ηλικία τους. Δείξτε τους εμπιστοσύνη. Δώστε πληροφορίες, αλλά όχι προγνώσεις.
- Επικοινωνήστε στα παιδιά την πίστη σας πως ? άσχετα με το παρόν ? ο κόσμος είναι ένα σχετικά ασφαλές μέρος και η ζωή όμορφη. Εξηγήστε τους πως πολλοί ενήλικες προσπαθούν για τη δική τους ασφάλεια (γονείς, δάσκαλοι, κρατικές υπηρεσίες).
- Στα παιδιά αρέσει η επικοινωνία. Πείτε τι νιώθετε, τι σκέφτεστε, ενθαρρύνετέ τα να μιλήσουν και τα ίδια. Είναι σημαντικό να δώσετε αξία στα συναισθήματά τους και να προλάβετε παραπληροφόρηση και παρερμηνείες. Να κατανοήσει ακριβώς τι συνέβη στο αγαπημένο του πρόσωπο και γιατί συνέβη. Στη συνέχεια να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου με ποικίλους τρόπους
- Ενεργοποιηθείτε και βρείτε τρόπους να βοηθήσετε. Πείτε ένα τραγούδι, μια προσευχή, προσφέρεται αίμα ή εθελοντική κοινωνική εργασία κτλ. Ανάλογα με την περίσταση. Εμπλέξτε τα παιδιά τα παιδιά σ΄αυτή τη διαδικασία στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό. Δεν μετράει το μέγεθος της εμπλοκής αλλά η ίδια η διαδικασία.
- Μιλήστε με τα παιδιά λίγο παραπάνω, δώστε τα σημασία λίγο παραπάνω, δείξτε πως είστε στο πλευρό τους, λίγο παραπάνω. Θυμηθείτε: Συχνά τα παιδιά έχουν παράλογους φόβους εμμονές.
- Τα παιδιά θρηνούν(σε δόσεις), το ίδιο όμως έντονα, το ίδιο βαθιά αλλά ταυτόχρονα και διαφορετικά από τους ενήλικες. Μπορεί να μη μιλήσουν γι? αυτό για πολύ καιρό. Να είστε διαθέσιμοι όποτε προκύψει!
- Όσο το δυνατόν κρατήστε τις καθημερινές ρουτίνες σταθερές. Επιτρέψτε όμως λίγο χρόνο παραπάνω καθώς ο θρήνος εξαντλεί ενήλικες και παιδιά. Το να κάνουμε κανονικά πράγματα σε μη κανονικές στιγμές μας βοηθά να ισορροπήσουμε και πάλι.
- Μετά από το συμβάν του θανάτου, το άτομο μπορεί να ξεκινήσει νέες φιλίες ή σχέσεις. Αυτή η προσπάθεια θα το βοηθήσει να επανέλθει και να ενταχθεί στην πραγματικότητα και να αισθανθεί ότι μπορεί να συνεχίσει τη ζωή του.
10.Συζητάτε με τα παιδιά, δώστε έμφαση στις όμορφες στιγμές. Αφήστε τον φόβο, ασχοληθείτε με την αγάπη.
ΝΑ ΘΥΜΟΜΑΣΤΕ:
- Το πένθος είναι μια απόλυτα φυσική απάντηση σε μιαν απώλεια.
- Το να μπορεί κάποιος να πενθήσει είναι δύναμη, όχι αδυναμία.
- Το να νιώθει κάποιος πένθος σημαίνει ότι έχει επαφή με το είναι του, σημαίνει ότι είναι ζωντανός.
- Δεν υπάρχει τρόπος να αποφύγει κανείς το πένθος, πρέπει να περάσει μέσα από αυτό.
- Το πένθος καταλαμβάνει όλη την υπόσταση του ανθρώπου? δεν αφορά μόνον την ψυχή, και το σώμα κλαίει.
- Το πένθος δεν είναι αρρώστια και γι? αυτό δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με ιατρικά μέσα. Το καθυστερημένο ή χρόνιο πένθος μπορεί όμως να προκαλέσει ασθένειες.
- Η διαδικασία του πένθους σημαίνει συχνά ένα χάος από συναισθήματα: φόβο, θυμό, μίσος, απόγνωση, αδυναμία, ενοχές, αγάπη? συναισθήματα που δεν είναι κατανοητά με τη λογική.
- Το πένθος χρειάζεται ανθρώπους, ακροατές που να είναι πρόθυμοι να συνοδεύσουν και να αντέξουν όλες τις μεταπτώσεις στη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά. Το πένθος σε απομόνωση αρρωσταίνει.
- Το πένθος χρειάζεται χρόνο. Αλλά ο χρόνος μόνον δεν επουλώνει πληγές. Αυτός που πενθεί πρέπει να φανεί ενεργητικός.
- Για την επεξεργασία της απώλειας χρειάζονται μέσα έκφρασης για να προκληθεί ροή, για παράδειγμα έθιμα και δημιουργικές ενέργειες.
- Το να πενθεί κάποιος λειτουργεί θεραπευτικά. Στο πένθος υπάρχει τεράστια ενέργεια ζωής, υπάρχουν μεγάλες ευκαιρίες για ωρίμανση και εξέλιξη.
- Όσοι συνοδεύουν ανθρώπους στο πένθος πρέπει να έχουν γνωρίσει τα δικά τους πένθη.